Fragment panoramy „Berezyna”, ok. 1896

olej, płótno dublowane; 144 x 218 cm;
sygn. l. d.: W. KOSSAK.

Historia tworzenia malarskich panoram sięga aż XVIII wieku, a już u schyłku XIX wieku cieszyły się ogromną popularnością. Tradycja ta początkowo kwitła na terenie Wielkiej Brytanii, Szwajcarii czy Holandii. Jej recepcja na polskim gruncie została nacechowana silnym wydźwiękiem patriotycznym, gdzie pod pretekstem uznania dla zaborców podkreślano męstwo i odwagę polskich żołnierzy, w przypadku bitwy pod Berezyną służących pod sztandarem napoleońskim oraz pamiętnych zrywów narodowych.
Po ogromnym sukcesie Panoramy Racławickiej, upamiętniającej 100. rocznicę insurekcji kościuszkowskiej, a zaprezentowanej pierwszy raz w 1894 roku, Wojciech Kossak zapewnił sobie rozgłos i sławę wybitnego batalisty. Już we wrześniu 1894 roku zostało powołane konsorcjum, pod kierunkiem Juliana Fałata oraz Wojciecha Kossaka, którego celem było namalowanie kolejnej panoramy. Jako temat wybrana została przeprawa wojsk napoleońskich przez Berezynę, 28 listopada 1812 roku. Malarze stworzyli projekt kompozycyjny podzielony na cztery części: Mosty na Studziance, Wzgórze Stachowej,
Szarża szwoleżerów, palenie sztandarów na tle wsi Bryl oraz Cmentarz, biwak starej gwardii na tle w oddali Wesołowo i błota Berezyny. Wojciech Kossak był odpowiedzialny za bogate pole figuralne, natomiast Fałat podjął się malowania krajobrazu pokrytego tak rozumianym przez niego śniegiem. Do współpracy zaproszeni zostali Michał Wywiórski, Antoni Piotrowski, Kazimierz Pułaski i Jan Stanisławski. Prace nad dziełem trwały 16 miesięcy. Pierwszy etap miał miejsce w krakowskiej pracowni Wojciecha Kossaka, następny w berlińskiej, gdzie również odbyła się pierwsza prezentacja monumentalnej kompozycji dnia 1 kwietnia 1896 roku. Panorama osiągnęła ogromny sukces. Wystawiana była również w Warszawie, Kijowie i Moskwie, za każdym razem przyciągając tysiące osób. Niestety, tak jak w wielu innych przypadkach, z powodu osłabnięcia zainteresowania panoramami oraz zatargu między Julianem Fałatem i Wojciechem Kossakiem, dzieło zostało pocięte na części. Od 1907 roku Kossak podmalowywał i uzupełniał jego części, także zmieniając partie pejzażu tak, aby jak najbardziej wyeliminować fragmenty malowane przez Fałata. Powstałe w taki sposób oddzielne obrazy mógł już sprzedawać, jako w pełni jego dzieła.

(oprac. na podstawie: )