Jasyr tatarski [Branka tatarska], 1941

olej, płótno dublowane; 100,5 x 201 cm;
sygn. i dat. l. d.: Wojciech Kossak /1941 (data słabo czytelnie).

Reprodukowany:
Kazimierz Olszański, Wojciech Kossak, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo 1976, il. cz.b. nr 185, [z tytułem: Jasyr tatarski].

Rozpoczynając swoje Wspomnienia, Wojciech Kossak przytacza anegdotę dotyczącą narodzin swoich oraz swojego brata bliźniaka - Tadeusza. Synowie Juliusza Kossaka przyszli na świat w Paryżu, w sylwestrową noc, z tą jedną różnicą, że jeden przed, a drugi po północy - czyli w kolejnym roku. Mając za ojca wybitnego i cenionego akwarelistę, nie mogło być inaczej, by synowie kontynuowali malarską tradycję rodu. Tym naznaczonym większym, wręcz wybitnym talentem okazał się Wojciech, który - podobnie jak ojciec - odbył studia m.in. w Paryżu i Monachium. Wojciech Kossak kontynuował tradycję malarstwa historycznego sztuki polskiej XIX wieku. W swoich dziełach przedstawiał sceny batalistyczne z czasów Jana III Sobieskiego. Zasłynął jednak tymi, które upamiętniały zrywy powstańcze narodu polskiego oraz monumentalnymi panoramami, malowanymi we współpracy z innymi mistrzami pędzla: Bitwą pod Racławicami, Berezyną oraz nieukończonym płótnem Bitwa pod Somosierrą.
Kompozycje przedstawiające jasyr (wzięcie w niewolę tatarską ludności z terenów Ukrainy, Wołynia i Podola) są niezwykle rzadkie w historycznym malarstwie polskim XIX wieku. Podejmowali je Walery Eliasz Radzikowski, Antoni Piotrowski, Tadeusz Popiel czy - w monumentalnej kompozycji znajdującej się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie - Józef Brandt. Dynamiczne płótno Brandta Odbicie jasyru z 1878 roku ilustruje faktyczne wydarzenia z czerwca 1624 roku, kiedy to Stanisław Koniecpolski przygotował zasadzkę na wracających z zagonu (wypadu w głąb terytorium polskiego w celu grabieży) Tatarów u przeprawy przez Dniestr pod Martynowem. Kolejnym pogromcą Tatarów był właśnie Jan III Sobieski, kiedy to w 1683 roku zwyciężył pod Wiedniem.
W 1889 roku tematyka brania w niewolę i sprzedawania na targach niewolników została poruszona przez Deotymę (właściwie: Jadwiga Łuszczewska - poetka i pisarka, 1834-1908) w powieści dla młodzieży Branka w jasyrze, po raz pierwszy wydanej w 1889 roku i opatrzonej ilustracjami Elwiro Andriollego. Wydaje się, że zagadnienie jasyru zostało wyparte przez obrazowania dużo bardziej aktualnych i świeżych w pamięci ówczesnych branek - nadzwyczajnego poboru do carskiej armii rosyjskiej, ogłoszonego w Królestwie Polskim w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 roku - oraz walk powstańców styczniowych. Warto zaznaczyć, że w każdym z tych przypadków nieprzyjaciel nacierał ze wschodu.
Nie powinno więc dziwić, że w obliczu trwającej II wojny światowej w 1941 roku Wojciech Kossak w zawoalowany sposób odwołał się do tematyki jasyru tatarskiego - najeźdźcy ze wschodu i stawienia mu oporu, podobnie jak w XVII wieku zrobił to Koniecpolski. Można sądzić, że prezentowany obraz Wojciecha Kossaka pochodzący z 1941 roku - jako jedno z trzech ostatnich dzieł namalowanych przez artystę przed śmiercią - choć przywołuje scenę historyczną, boleśnie odwołuje się do ówczesnej sytuacji Polski, stanowiąc swoisty komentarz artysty. Kompozycję o analogicznym zagadnieniu opracował również Stanisław Kaczor-Batowski w 1940 roku. Na obrazie znajduje się adnotacja: W JASYR / Djabelski most - przez Dniestr, jeszcze dobitniej ukazująca, jak powinny kształtować się granice państwowe - za Dniestrem.